Bij rioleringsbeheeractiviteiten als reiniging, inspectie, reparatie en vervanging is veiligheid een belangrijk aspect. Hoewel de aannemer natuurlijk ook verantwoordelijkheden heeft, bent u als gemeente (opdrachtgever) wettelijk gezien voor veel zaken eindverantwoordelijk. Hoe ver die verantwoordelijkheid reikt en hoe u die invult, is geen abc’tje. Stichting RIONED merkt dat gemeenten hier nogal eens moeite mee hebben. Er is geen blauwdruk voor, want elk beheerproject en elke locatie hebben specifieke omstandigheden die eigen risico’s en gevaren met zich meebrengen. Maar hebt u de veiligheid niet goed geregeld, dan bent u mede aansprakelijk als het misgaat. Berno Lievers, veiligheidskundige bij ingenieursadviesbureau Sweco, gaat in op uw verantwoordelijkheden en hoe u hiermee kunt omgaan.

‘Het belangrijkste is dat je veiligheid meteen vanaf de initiatieffase van een beheerproject meeneemt’, zegt Lievers. ‘Doe je dat niet, dan loopt iedereen in de ontwerp- en uitvoeringsfase veiligheidstechnisch gezien achter de feiten aan. Dat is wat ik vaak zie gebeuren. De uitvoerende partij komt met kosten om het werk toch veilig te kunnen realiseren. De opdrachtgever wordt niet blij van die onverwachte extra kosten en tijd, die hij ziet als meerwerk en oponthoud. Maar die tijd en kosten horen erbij. Als je veiligheid aan het begin van het project meeneemt, kun je er in je ontwerp, je planning en je budget rekening mee houden. Voor een realistische schatting van tijd en kosten moet je veiligheid meteen meenemen.’

Gevaren en scenario’s inventariseren

Om te beginnen voert u tijdens de initiatieffase van elk beheerproject een risico-inventarisatie uit. Daarbij draait het om het herkennen van gevaar en het bedenken van mogelijke scenario’s. Lievers: ‘In feite probeer je alle dingen te bedenken die bij het project mis kunnen gaan of niet wenselijk zijn. Van geluidsoverlast van een aggregaat tot giftige stoffen of gassen die kunnen vrijkomen, van verdrinkingsgevaar in een inspectieput tot de mogelijkheid dat een machine een medewerker grijpt. Vervolgens bepaal je welke maatregelen je neemt om die risico’s af te dekken.’

Zelfs bij een op het oog eenvoudig beheerproject spelen veiligheidsaspecten een belangrijke rol. ‘Zoals bij monstername uit een rioolstelsel via een inspectieput’, zegt Lievers. ‘Of bij een pompproef om te testen of gemalen voldoende afvalwater verpompen. Kwestie van de gemaalkelder volzetten met afvalwater, pompen aanzetten en met dieptemeters meten hoeveel water ze wegpompen. Toch moet je vooraf allerlei vragen stellen. Waar parkeer je je auto, welke kleding doe je aan, waar is het dichtstbijzijnde ziekenhuis? Zitten er roosters in de luiken van de gemaalkelders om te voorkomen dat iemand erin valt? Wat doen eventuele gassen die uit de kelder komen met de persoon bij het luik?’

Juiste maatregelen kiezen

Als de risico’s in beeld zijn, is het zaak de juiste maatregelen te vinden. De Arbowet kent hiervoor de zogenoemde arbostrategische hiërarchie. De eerste stap hierbij is de oorzaak van het probleem wegnemen, bijvoorbeeld een weg of rijbaan verkeersvrij maken, een schadelijke stof vervangen door een veiliger alternatief of een geluidsarm aggregaat gebruiken. Dit zijn bronmaatregelen. Als bronmaatregelen geen of onvoldoende mogelijkheden bieden, komen collectieve maatregelen in beeld om risico’s te verminderen. Bijvoorbeeld de werklocatie afschermen voor het verkeer of een afzuiginstallatie plaatsen. Als collectieve maatregelen niet kunnen of ook (nog) geen afdoende oplossing bieden, kunnen individuele maatregelen een optie zijn. In dat geval probeert u het werk zo te organiseren dat medewerkers minder risico lopen door ze van het potentiële gevaar af te schermen. Wanneer alle genoemde maatregelen geen (afdoende) effect hebben, kunnen persoonlijke beschermingsmiddelen als oorbeschermers, speciale schoenen en helmen uitkomst bieden.

Belang volgorde maatregelen

De maatregelen op de verschillende niveaus hebben nadrukkelijk een hiërarchische volgorde. U moet dus eerst de mogelijkheden op het hoogste niveau onderzoeken voordat u kunt overgaan tot maatregelen op een lager niveau. Het is alleen toegestaan een niveau te verlagen als daarvoor goede technische of uitvoerende redenen zijn. Economische motieven zijn in principe geen reden om over te gaan tot een lager niveau. Lievers: ‘Nu zie ik vaak dat medewerkers op het werk de persoonlijke beschermingsmiddelen zoals een helm en oorbeschermers krijgen. Dat is snel, eenvoudig en niet duur. Maar alleen tijd en geld besparen zijn geen goede redenen om de hiërarchie van maatregelen niet te volgen.’

De hiërarchische volgorde van maatregelen is er niet voor niets, benadrukt Lievers. ‘Reiniging en inspectie van het riool gebeuren vaak in stedelijke omgeving, waarbij de doorstroming van het verkeer belangrijk is. Hoe maak je het werk veilig voor de uitvoerenden en de weggebruikers? Zet je het werk (voertuigen) af met pionnen zodat het verkeer er nog net langs kan en maak je van de uitvoerenden “lopende oranje pionnen”? Of weer je het verkeer door de rijbaan (deels) verkeersvrij te maken (eventueel met verkeersregelaars), waardoor zowel voor het verkeer als de uitvoerenden een veilige situatie ontstaat? Nóg beter zou overigens zijn om vóór aanleg al rekening te houden met de ligging van het riool, zodat er ruimte is voor beheer en onderhoud bij inspectieputten. Je kunt je afvragen of de huidige ligging van het riool in het midden van de weg wel zo veilig is.’

Ontwerp en veiligheid

Na de inventarisatie van risico’s en gevaren en de uitwerking van maatregelen in de initiatieffase volgt de ontwerpfase. De wet schrijft voor dat u als opdrachtgever (of de ingehuurde adviseur) moet zorgen dat het ontwerp veilig kan worden gerealiseerd en onderhouden. Daarbij moet u rekening houden met de verplichtingen voor de arbeidsomstandigheden die gelden in de uitvoering. Lievers: ‘Dat gaat dus over de verantwoordelijkheden van de aannemer. Als opdrachtgever moet je ervoor zorgen dat de aannemer zijn werk veilig kan doen en ook doet. Als de aannemer het niet goed heeft geregeld, kun je als opdrachtgever niet zeggen: dat wist ik allemaal niet. Dat betekent dat je bij het bestek (ontwerp) al input levert voor de veiligheid tijdens de realisatie, dus de informatie over de geïnventariseerde gevaren en risico’s die op voorhand bekend zijn. Alleen dan kan de aannemer zijn werk en de benodigde tijd en kosten goed inschatten. En komt u later dus niet voor verrassingen te staan.’

Toezicht op de uitvoering

Ook in de uitvoeringsfase hebt u als opdrachtgever verantwoordelijkheid als het gaat om veiligheid. Degene die namens de gemeente toezicht houdt op de uitvoering, moet op zijn beurt ook veilig werken. Dat betekent dat u de toezichthouder informeert over het werk, de regels en de afspraken die zijn gemaakt én dat hij waar nodig ook beschermingsmiddelen (vestje, helm) draagt. Lievers: ‘En als blijkt dat tijdens de uitvoering iets niet in de haak is, moet de toezichthouder actie ondernemen. Vragen stellen en als de veiligheid in het geding blijft zo nodig het werk staken. Ik heb in mijn hele leven nog maar één keer een werk definitief hoeven stilleggen. En dat vond ik een drama, echt waar. Want dat betekent dat je elkaar gemist hebt, dat het ergens in het traject toch verkeerd is gegaan.’

Het kan ook gebeuren dat tijdens de uitvoering ter plekke moet worden afgeweken van het veiligheidsplan. Dan hebt u alles bedacht en dichtgetimmerd, maar gebeurt er mogelijk toch iets onveiligs. ‘Tijdens de voorbereiding van een project kan een bepaalde straatopstelling een prima oplossing zijn’, vertelt Lievers, ‘maar dan blijkt tijdens het plaatsen van de afzettingen dat de situatie is gewijzigd, waardoor de veiligheid in het geding is. Dan moet de toezichthouder of de medewerker in kwestie naar de leidinggevende stappen en de situatie bespreken om alsnog een veilige realisatie mogelijk te maken. Alle betrokkenen moeten altijd aan de bel kunnen trekken als ze het gevoel hebben dat het niet (meer) veilig is. Daar ligt een belangrijke taak voor zowel de aannemer als de opdrachtgever.’

Ongeval of schuld?

Ondanks een goede voorbereiding kan het toch een keer misgaan, een incident is altijd mogelijk. Dan is het de vraag of u als gemeente al het redelijke hebt gedaan om een ongeval te voorkomen. Zo niet, dan komt het strafrecht om de hoek kijken. ‘Daarom moet je bij elk beheerproject vanaf het prille begin nadenken wat er zou kunnen gebeuren en die risico’s voldoende afdekken’, zegt Lievers. ‘Natuurlijk kun je bij een soortgelijk project best de vorige risico-inventarisatie gebruiken, als je alles maar helemaal opnieuw doorloopt. Bij het nieuwe project kan er net een andere omstandigheid zijn die weer een ander risico met zich meebrengt. Of misschien is bij het vorige project wel een probleem ontstaan, wat je nu kunt voorkomen.’

Ondersteuning in de praktijk

Bij het integreren van veiligheid in het rioleringsbeheer kunt u de Arbocatalogus rioleringsbeheer raadplegen. Komt u er niet uit, dan kunt u natuurlijk ook de hulp van een externe veiligheidskundige inschakelen.

Hoe integreert u veilig werken in uw rioleringsbeheer?