Binnen het stedelijk waterbeheer hebben gemeenten een zorgplicht voor afvalwater, regenwater en grondwater: dit noemen we de gemeentelijke watertaken. Goed beheer voorkomt schade aan infrastructuur, woningen en groen in extreem natte en extreem droge perioden. Daarbij draagt het bij aan aantrekkelijke en functionele openbare ruimtes en natuur. Bovenal is het van doorslaggevend belang voor onze gezondheid en het milieu.
1. Wat zijn gemeentelijke watertaken?
Gemeenten staan aan de frontlinie als het gaat om water in de stad. Zij zorgen ervoor dat afvalwater wordt afgevoerd, regenwater goed verwerkt wordt en grondwaterproblemen worden aangepakt. Met deze taken dragen ze direct bij aan een veilige, schone en klimaatbestendige leefomgeving. Hieronder vindt u de belangrijkste verantwoordelijkheden op een rij:
-
- Zorgplicht voor afvalwater
Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het inzamelen en transporteren van huishoudelijk afvalwater naar een zuiveringsinstallatie. - Zorgplicht voor hemelwater
Gemeenten moeten zorgen voor een doelmatige afvoer of verwerking van hemelwater. Dit geldt voor het hemelwater dat op openbaar terrein valt en hemelwater van particulier terrein dat de eigenaar niet zelf kan verwerken. Het water kan afgevoerd worden naar de rioolwaterzuivering, maar liever vloeit het (na lokale zuivering) naar oppervlaktewater of infiltreert het in de bodem. - Zorgplicht voor grondwater
Als grondwater structureel problemen veroorzaakt die particulieren niet kunnen oplossen, is de gemeente aan zet, mits de effecten opwegen tegen de kosten. - Beheer van oppervlakte water in stedelijk gebied
Voor sommige kleinere watergangen of vijvers in woonwijken is de gemeente verantwoordelijk. Voor het grotere oppervlaktewater zijn waterschappen meestal de beheerder. Het beheer van het water, de waterbodem en de oevers gebeurt in goede onderlinge afstemming. - Ruimtelijke ordening en klimaatadaptatie
In ruimtelijke plannen moeten gemeenten water een goede plek geven. Dit is een belangrijke voorwaarde bij het klimaatbestendig maken van de leefomgeving. - Uitvoering en toezicht
De gemeente realiseert zelf infrastructuur en begeleidt en controleert woningbouwprojecten. Toezicht op de aanleg en een juiste verwerking van de aanlegdata in beheerpakketten maakt dat voorzieningen voor water goed werken en goed beheerd kunnen worden. - Communicatie en participatie
Gemeenten betrekken inwoners bij het stedelijk waterbeheer, bijvoorbeeld via voorlichting over afkoppelen, vergroening van tuinen of maatregelen tegen wateroverlast.
- Zorgplicht voor afvalwater
2. Waarom een goed werkend riool onmisbaar is
Een rioolstelsel is niet alleen een technisch systeem onder de grond, het is de ruggengraat van de volksgezondheid en stedelijke hygiëne. Zonder goed functionerende riolering verspreiden ziektes zich sneller, treedt wateroverlast met grote regelmaat op en verslechteren onze leefomstandigheden.
Gemeenten staan voor grote opgaven. Ten eerste moet veel riolering worden vervangen. Veel riolen en toebehoren in Nederland stammen uit de tweede helft van de vorige eeuw. Vanwege de gemiddelde levensduur van 64 jaar nadert een flink deel van de riolen het einde van zijn levensduur. Ten tweede is extra bergings- en afvoercapaciteit nodig om het nieuwe klimaat aan te kunnen zonder extra schade. De ruimte hiervoor moet meer dan ooit ook bovengronds worden gevonden. Ten derde gaat de verstedelijking door. De toename van de bebouwingsdichtheid in combinatie met de uitgestrektheid van het stedelijk gebied, vraagt ook meer van de watersystemen.
Het tempo van vervangingen van de riolering moet ongeveer verdubbelen ten opzichte van de afgelopen jaren. Anders worden de hemelwater- en vuilwatersystemen kwetsbaarder voor storingen, verstoppingen en lekkages, met alle gevolgen van dien voor onze leefomgeving en gezondheid. De komende jaren is dus meer geld en personeel nodig om deze watersystemen op peil te houden en om onze steden en dorpen toekomstbestendig te maken.
3. Rioolheffing: financiering, beleid en plan
Gemeenten bekostigen het stedelijk waterbeheer via de rioolheffing. In 2023 bedroeg de rioolheffing gemiddeld 213 euro voor een meerpersoonshuishouden. De totale inkomsten uit de rioolheffing in Nederland was dat jaar 1,9 miljard euro.
In het Omgevingsplan geeft de gemeente aan hoe en op welke manier ze stedelijk afvalwater inzamelt en transporteert. Het gemeentelijk Water- en rioleringsprogramma kan hierbij als onderbouwing worden gebruikt. Belangrijk is dat vastligt hoe het stedelijk waterbeheer is georganiseerd en wat de geplande investeringen zijn. De rioolheffing moet kostendekkend zijn en de gemeente mag deze sociaal of ecologisch verantwoord inrichten. Denk aan:
- Lage tarieven voor huishoudens met lage inkomens
- Investeringen in klimaatadaptatie of vergroening
- Innovatieve oplossingen voor regenwateropvang en infiltratievoorzieningen
Als politieke partij kun je via een duidelijk plan concrete richting geven aan de mate van duurzaamheid van het waterbeheer, de kwaliteit van de leefomgeving, de verdeling van lasten over de bewoners en bedrijven en de verdeling van lasten over de korte en lange termijn.
4. Volksgezondheid en milieubescherming
Een goed werkend stedelijk watersysteem beschermt de volksgezondheid. Het zorgt ervoor dat mensen niet in contact komen met ziekteverwekkers in het afvalwater. Ook willen we zo min mogelijk verontreinigingen uit afvalwater in het oppervlaktewater en het grondwater. Zeker bij hevige regenval lopen riolen over. Het is daarom belangrijk dat regenwater gescheiden blijft van afvalwater. Als teveel afvalwater in het milieu komt is dat een bedreiging voor een gezonde leefomgeving.
5. Klimaatverandering: de urgentie neemt toe
Door klimaatverandering krijgen we steeds vaker te maken met extreme neerslag, langdurige droogte en hittestress. Gemeenten staan aan de lat om te zorgen dat de riolering en de openbare ruimte moeten hierop voorbereid zijn. Een goed doordachte ruimtelijke indeling en klimaatbestendige watersystemen zijn voorwaarden om mee te bewegen met klimaatverandering. Ook in bestaande gebieden vraagt het om investeringen in waterberging, groene infrastructuur en systemen die flexibel omgaan met veranderende weersomstandigheden.
6. Wateroverlast en droogte: de urgentie neemt toe
Hevige regenbuien en extreme weersomstandigheden zorgen er in vooral in de zomer regelmatig voor dat straten blank komen te staan. Dit gaat regelmatig gepaard met schade (materiële schade, gezondheidsschade, veiligheidsrisico’s en economische schade). De omvang en de frequentie van deze buien nemen toe. Nederlanders zien dit ook als een grote zorg: 55% van hen denkt dat als we de uitstoot van broeikasgassen niet terugdringen, we in de toekomst nog meer wateroverlast zullen hebben [1].
Daarnaast voorspelt het KNMI [2] dat de kans op (extreme) droogte in Nederland zal toenemen, vooral door hogere temperaturen en afname van bewolking, wat onder meer leidt tot meer verdamping. Bevolkingsafname kan vervolgens leiden tot verwaarlozing van waterbeheer, waardoor gebieden kwetsbaarder worden voor droogte. Gemeenten doen er verstandig aan hier op te anticiperen.
[1] Nederlanders denken dat wateroverlast in toekomst alleen maar erger wordt
[2] https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/achtergrond/knmi-23-klimaatscenario-s
7. Niet genoeg medewerkers: de urgentie neemt toe
De komende jaren zijn essentieel om de groeiende opgaven de baas te blijven. Zo moet het tempo van vervangingen omhoog, omdat anders de hemelwater- en vuilwatersystemen kwetsbaarder worden voor storingen, verstoppingen en lekkages, met alle gevolgen van dien voor onze leefomgeving en gezondheid.
Deze opgave wordt gefrustreerd door een groot tekort aan (goed opgeleide) medewerkers, ondanks inspanningen om dit probleem op te lossen. Gemiddeld worstelen gemeenten met 25% tekort aan medewerkers voor stedelijk waterbeheer [3]. De komende jaren zijn meer mensen en meer geld nodig om deze watersystemen op peil te houden en om onze steden en dorpen veilig en toekomstbestendig te houden en maken.
[3] monitor-gemeentelijke-watertaken-2024-webversie-maart-2025.pdf
8. Watervervuiling
Hoewel de waterkwaliteit in Nederland voor veel stoffen is verbeterd, vormen nieuwe verontreinigingen zoals microplastics, PFAS en medicijnresten een toenemend risico voor ecosystemen en volksgezondheid. Overstorten zijn uitgebreid aangepakt en als foute aansluitingen bekend zijn, zijn die opgeheven. Dit blijft aandacht vragen, net als andere lozingen in oppervlaktewater. Bovenal is een combinatie van beleid en bewustwording bij bewoners en bedrijven nodig vergroten om vervuiling aan de bron te voorkomen.
9. Gedetailleerd overzicht stand van zaken
In de Monitor gemeentelijke watertaken staan heldere, actuele cijfers over de stand van het stedelijke water in ons land. Meer dan negentig procent van de gemeenten hebben hieraan bijgedragen. De monitor geeft goed inzicht hoe gemeenten hun watertaken voor vuil-, hemel- en grondwater uitvoeren. En waar de haken en ogen zitten, zowel voor nu als in de toekomst.
Over Stichting RIONED
Stichting RIONED is de kennisautoriteit en koepelorganisatie op het gebied van stedelijk waterbeheer. Het klimaat en de veranderende weersomstandigheden zijn de belangrijkste uitdagingen van onze tijd. We signaleren uitdagingen, doen relevant onderzoek, stellen standaarden vast en we agenderen uitdagingen op de politieke agenda. Ook informeren we het land over het belang van stedelijk waterbeer. Zonder stedelijk waterbeheer geen schoon water en geen gezonde toekomst. Meer weten? Neem vooral contact met ons op.