Kostenverhaal watertaken: juridisch kader

Op grond van artikel 228a Gemeentewet (Gw) kan de gemeente de kosten van haar watertaken voor afval-, hemel- en grondwater verhalen. De gemeente heeft dus een duidelijk breder takenpakket dan alleen de riolering. Toch is gekozen voor de term riolering. Allereerst omdat de wet spreekt over ‘rioolheffing’ en omdat de riolering verreweg de grootste kostenpost zal blijven. En om toch mogelijk te maken dat de gemeente alle kosten kan verhalen, is bij de heffing gekozen voor een ruime definitie van het begrip riolering (zie ook Aansluiting op de riolering). Definitie riolering De omschrijving van riolering in de VNG-modelverordening luidt: “Gemeentelijke riolering: een voorziening of combinatie van voorzieningen voor inzameling, verwerking, zuivering of transport van afvalwater, hemelwater of grondwater, in eigendom, in beheer of onderhoud bij de gemeente.”  Hieruit blijkt dat de gemeentelijke riolering ook de andere watertaken definieert. In feite vallen alle maatregelen die die de gemeente treft om haar zorgplichten na te komen onder de definitie. Als we spreken over kostenverhaal in het kader van de rioolheffing, verstaan we onder ‘riolering’ deze brede definitie. ‘Nagenoeg geheel’ en ‘meer dan zijdelings’ Volgens jurisprudentie onder het oude rioolrecht mag de gemeente geen kosten verhalen die slechts zijdelings (minder dan 10%) met de riolering te maken hebben. Dit omdat zij die kosten geheel of nagenoeg geheel (90% of meer) voor andere doeleinden heeft gemaakt. Deze jurisprudentie heeft op dit terrein niet aan actualiteit ingeboet. Dus als de kosten voor 10% of meer (‘meer dan zijdelings’) samenhangen met de riolering, kan de gemeente het samenhangende deel verhalen via de rioolheffing (zie ook Kostenverdeling van activiteiten die deels de gemeentelijke zorgplichten betreffen).   Beoordeel daarom per geval of verhaal mogelijk is. Dit geldt met name voor: veeg- en baggerkosten; de kosten voor straatwerk; de plaatsingskosten van hekwerk of prikkeldraad. In Kostenverdeling van activiteiten die deels de gemeentelijke zorgplichten betreffen vindt u een uitgebreide toelichting met voorbeelden over deze kostenposten. Voorbeeld veegkosten Een gemeente kan aannemelijk maken dat zij 30% van de veegkosten kan toerekenen aan de riolering. Dat is meer dan een zijdelings verband (want meer dan 10%). Daarom is voor dit percentage dekking via de rioolheffing mogelijk. Een andere gemeente kan dit percentage niet zonder meer overnemen. Zij zal zelf moeten motiveren welk deel van de veegkosten aan de riolering is toe te rekenen. Het is goed voorstelbaar dat een gemeente in stedelijk gebied meer veegkosten kan toerekenen aan de afvalstoffenheffing, omdat het vegen in de stad vooral bedoeld is om weggegooid afval op te vegen. In landelijk gebied zullen bladeren het grootste probleem vormen. De rechtvaardiging voor kostentoerekening moet de gemeente vinden in het functioneren van de riolering. Als zij de straten niet veegt, gaan de rioleringskosten omhoog door vervuiling in de kolken en functioneert de riolering minder goed.   Jurisprudentie ‘meer dan zijdelings’ In zeer langlopende rechtszaken (circa twintig jaar!) over de rioolrechten in Amsterdam is het aspect ‘meer dan zijdelings’ uitgebreid aan de orde gekomen (HR 4 juni 2010, nrs. 08/00313 en 08/00314,  ECLI:NL:HR:2010:BL0990 en ECLI:NL:HR:2010:BL1015). De gemeente Amsterdam rekent een deel van de baggerkosten van de grachten toe aan het rioolrecht. Ook een deel van de kosten voor het grondwaterpeilnet verhaalt zij via het rioolrecht. Diverse rechtelijke instanties oordelen verschillend hierover, totdat uiteindelijk de Hoge Raad het laatste woord heeft. Amsterdam moet aannemelijk maken dat deze activiteiten een meer dan zijdelings verband hebben met het functioneren van de riolering. De grachten van Amsterdam hebben een belangrijke functie in de hemelwaterafvoer. Ten tijde van het heffingsjaar (jaren 80) zijn er ook nog veel overstortingen in de grachten. De gemalen die het waterpeil in de grachten regelen, hebben een minimale diepgang nodig om goed te functioneren. De Hoge Raad oordeelt dat de grachten een meer dan zijdelingse functie vervullen voor de riolering en dat het baggeren mede nodig is om het water in de grachten af te voeren. De baggerkosten hebben een meer dan zijdelings verband met de riolering en daarom kan de gemeente deze deels in de rioolheffing betrekken. Voor het grondwaterpeilnet geldt hetzelfde. De gemeente stelt dat het vroegtijdig signaleren van lekkages in de riolering een belangrijke functie van het peilnet is. Die lekkages kunnen ertoe leiden dat de fundering van (historische) panden droogvalt en grote schade ontstaat. Omdat die schade het gevolg is van het functioneren van de riolering, is mede door de aanwezigheid van riolering het peilnet noodzakelijk. Dus de gemeente mag ook een deel van de peilnetkosten meenemen in de rioolheffing.   De belangrijkste conclusie uit de Amsterdamse arresten: het gaat om de onderbouwing. De gemeente moet desgevraagd uitleggen waaruit het verband van de activiteit met de zorgplichten bestaat. Op grond van artikel 228a Gw is kostenverhaal mogelijk tot 100% van de geraamde kosten die voor rekening van de gemeente blijven. Kosten die de gemeente al op een andere manier heeft verhaald, kan zij niet meer via de heffing verhalen. Denk aan kosten die al zijn gedekt uit de aansluitretributie voor nieuwe aansluitingen. De bijdrage die de gemeente vraagt via de rioolheffing, moet zij kunnen onderbouwen met een kostenoverzicht. De gemeente moet controleerbaar vastleggen welke activiteiten zij voor welk bedrag in de heffing meeneemt. Dit overzicht moet zij bij de begroting in de paragraaf lokale heffingen opnemen. Op de VNG-website is hiervoor een hulpmiddel beschikbaar: De handreiking kostenonderbouwing. De bijlage van die handreiking bevat een overzicht van begrotingsposten waarop potentiële kosten voor de zorgplichten staan.