Achtergronden kostenberekening

Standaardkostprijs afkoppelen: € 42 per m²

In Kostenkengetallen staan de kosten (prijspeil 1 januari 2015) voor het vervangen van een gemengd systeem door hetzelfde gemengde systeem en de kosten voor het vervangen van een gemengd riool door een deels (maximaal 75% van het aangesloten oppervlak) afgekoppeld systeem. Het prijspeil is gecorrigeerd naar januari 2021 via de CBS index voor civieltechnische werken. In de praktijk koppelen gemeenten vaak niet volledig af, omdat dit te duur is. Zo blijven dakoppervlakken aan de achterzijde van woningen in het vuilwaterriool lozen. Het verschil in kosten tussen het systeem vervangen en deels afkoppelen vormt de meerkosten van afkoppelen. In een normale situatie bedragen de meerkosten van afkoppelen € 42 per m² aangesloten oppervlak, exclusief btw. De kosten zijn natuurlijk afhankelijk van de lokale situatie, zoals beschikbaarheid van oppervlaktewater, doorlatendheid van de bodem, grondwaterpeil en breedte van de straat.

Meer afkoppelen, relatief hogere kosten

Inmiddels hebben gemeenten 10% van het oorspronkelijke gemengde rioolstelsel omgebouwd voor een bedrag van 2 miljard euro. Daarbij hebben zij het meeste laaghangende fruit al geplukt. Denk aan de regenpijpen van grote daken die ze eenvoudig op een sloot of vijver konden aansluiten. Daardoor liggen de tot nu toe gemaakte kosten per m² lager dan de kostenkengetallen, die van een stelselwijziging uitgaan.

In tabel A staan de (conservatief) ingeschatte afkoppelkosten bij verschillende doelstellingen. De standaardkostprijs van € 42 per m² geldt namelijk vanwege de uitgangspunten voor een bepaalde bandbreedte. Bij lagere doelstellingen zijn de kosten per m² iets lager en bij hogere doelstellingen stijgen ze. De tweede kolom in de tabel geeft de kosten weer als percentage van de standaardkostprijs van € 42 per m².

Aangesloten oppervlak en kosten afkoppelen

Om de afkoppelkosten te kunnen berekenen, moeten we het aangesloten oppervlak op het gemengde systeem bepalen. Volgens onderzoek uit 2005² is per woning 200 m² aan oppervlak aangesloten. Dit is het totaal van openbare ruimte, verharding en daken van woningen en verharding op bedrijventerreinen. In totaal kent Nederland 4,93 miljoen woningen die zijn aangesloten op een gemengd systeem³. In tabel B^1,2,3,4 vindt u het berekende oppervlak en daarmee ook de kosten van afkoppelen. Uitgangspunt daarbij is dat de gemeente het oude gemengde riool aan het einde van de technische levensduur vervangt en tegelijkertijd een hemelwaterriool of infiltratiesystemen aanlegt (afkoppelt).

Het afkoppelen van de eerste 10% kostte € 2 miljard, ofwel € 20 per m² aangesloten oppervlak. Tabel B geeft de meerkosten ten opzichte van deze reeds gedane investering.  Stel dat we nu tot 60% zouden willen afkoppelen, kost dat € 20 miljard, exclusief btw. Als we ook de laatste 40% en dus volledig afkoppelen, vraagt dat om nog eens € 23 miljard (exclusief btw) aan nieuwe investeringen. In totaal dus € 43 miljard (exclusief btw). De gemiddelde kostprijs komt in dat geval te liggen op € 48 per m² afgekoppeld oppervlak. Dit bedrag heeft dezelfde orde van grootte als de standaardkostprijs uit de kostenkengetallen. 

Extra kosten: rioolrenovatie beperkt afkoppelmogelijkheden

Het is niet altijd nodig om riolering aan het eind van de technische levensduur te vervangen. Er zijn steeds meer mogelijkheden om stelsels te renoveren, wat een stuk goedkoper is dan vervangen. Bij renovatie wordt geen nieuwe buis in de grond gelegd, maar wordt ín de oude buis een nieuwe buis getrokken. In 2015 renoveerden gemeenten ruim 30% van de te vernieuwen riolen en vervangen zij 70%⁴. Rioolrenovatie van alleen de strengen is volgens de kostenkengetallen 45% goedkoper dan vervangen. De belangrijkste besparing is dat geen sleuf nodig is, dus ook geen graafwerk of nieuwe verharding.

Maar bij renovatie zijn er vrijwel geen mogelijkheden om het hemelwater af te koppelen. Bij een hoog afkoppelpercentage (meer dan 50%) kunnen gemeenten minder renoveren en moeten zij meer vervangen. De extra kosten die dat met zich meebrengt, moeten we ook meenemen als afkoppelkosten. De meerkosten van afkoppelen worden daardoor hoger. Maar ook rioolrenovatie is niet altijd mogelijk. Zo is het geen optie bij verzakte riolen. Naar schatting is rioolrenovatie in 70% van de gevallen mogelijk. Sommige gemeenten renoveren nu al 80%, maar andere renoveren helemaal niet⁴.

Om de bijkomende kosten van minder renoveren door afkoppelen te berekenen, gaan de berekeningen uit van een conservatievere schatting van 50% om de afkoppelkosten niet te overschatten. Bij de berekening gaat het om de leidingen en putten die gemeenten nog moeten vervangen. Ongeveer 15% van alle leidingen is al vervangen (of gerenoveerd) en blijft hierbij buiten beschouwing^2,3,4. De maximale meerkosten bedragen dan: 85% (nog niet vervangen/gerenoveerd) van 50% (aandeel renovatie) van 45% (meerkosten) van de vervangingskosten van de rioolbuizen en putten. In totaal bedragen deze meerkosten een € 7 miljard, exclusief btw (zie tabel C)^2,3,4.

Van totale kosten investeringen naar jaarlijkse lasten

In tabel C staan nogmaals de kosten van afkoppelen, nu inclusief de kosten die ontstaan doordat gemeenten een deel van de riolering niet langer kunnen renoveren maar moeten vervangen. Inclusief btw bedragen de kosten van volledig afkoppelen zo'n € 60 miljard. We gaan ervan uit dat de totale jaarlijkse kosten 5% van de investeringen zijn (de onderbouwing hiervoor vindt u in de alinea onder tabel C). In tabel C staat hoe hoog de jaarlijkse kosten dan zijn.

Jaarlijkse afkoppelkosten: 5% van investeringen

Gemiddeld rekenen gemeenten (in 2019) met 1,62% rente⁵ en voor rioolbuizen met een gemiddelde afschrijvingstermijn van 50 jaar. De meeste gemeenten schrijven lineair af⁴. Omdat vanuit langjarig perspectief de rente op dit moment zeer laag staat, gaat deze berekening uit van 1% rente (gemiddeld over de looptijd betaal je rente over de halve investering, dat komt overeen met het halveren van de rente over de hele investering) plus 2% afschrijving en 2% voor beheerkosten. Dan zijn de jaarlijkse kosten 5% van de investeringen. In de eerste jaren na het afkoppelen zal dit een onderschatting opleveren, omdat gemeenten nog relatief weinig hebben afgeschreven op de investeringen en zij de rente dus over een hoger investeringsbedrag moeten berekenen.

¹ Kostenkengetallen riolering.
² Oosterom, G.E., R.H.J.J. Hermans (2005), Rioleringsatlas van Nederland; voorzieningen, beheer en financiën in beeld, Ede: Stichting RIONED.
³ Oosterom, G.E. (2010) Riolering in Beeld Benchmark rioleringszorg 2010, Ede: Stichting RIONED.
⁴ Oosterom, G.E., R.H.J.J. Hermans (2013) Riolering in Beeld Benchmark rioleringszorg 2013, Ede: Stichting RIONED.
⁵ Hoeben, C (2020) Rapport bijstelling autonome ontwikkeling rioolheffing 2020, Groningen, COELO.